ادیب نیشابوری
اَدیبِ نِیْشابوری [adīb-e ne(a)yšābūrī]،عبدالجواد (1243-1305ش/1864-1926م)، ادیب،مدرس و شاعر نامدار دورۀ مشروطیت که در بسیاری از علوم از سرآمدان عصر خویش بود.
وی در یکی از روستاهای نیشابور زاده شد و پس از تکمیل تحصیلات خود در نیشابور و مشهد، در مدرسۀ نواب مشهد به تدریس پرداخت و به یاری حافظه‌ای نیرومند، تمامی دانسته‌های خویش را به طوری منسجم به شاگردان القا می‌کرد و همین امر، حلقه‌های درس او را چنان جذاب و شیرین ساخته بود که گاه بیش از 300 طالب علم در آن حضور می‌یافتند. از این‌رو، وی افزون بر اینکه در شاعری دستی قوی داشت، مدرّسی توانا بود و در مکتب او ادبا و فضلای بسیاری پرورش یافتند.
سروده‌های ادیب را می‌توان به3 دسته تقسیم کرد: 1. اشعاری که در جوانی به پیروی از قاآنی سروده است که بعدها خود آنها را نمی‌پسندید؛ 2. اشعاری که به تشویق صیدعلی‌خان درگزی، پس از آشنایی با شعرای سبک خراسانی سرود. این شعرها به سبب برخورداری از واژگانی غنی بسیار استادانه است؛ 3. اشعار عرفانی و صوفیانه‌ای که به سبک صفای اصفهانی سروده است.
امتیار شعر ادیب در موسیقی آن است. تنوع وزنها و قافیه‌ها و استفاده از وزنهای سریع و نشاط‌آور و گاه مهجور، تناسب واژگان و بهره‌گیری از قوافی میانی به شعر او آهنگی پرنشاط و دلنشین بخشیده است.
آثار او عبارت‌اند: بخشی از ابتدای شرح معلقات سبع، چند بخش در تلخیص شرح خطیب تبریزی بر حماسۀ ابوتمام و رساله‌ای در جمع مابین عروض فارسی و عربی. برخی از تقریرات او مانند «تاریخچۀ گرگان» نخستین‌بار در نشریۀ دبستان، و نیز نکاتی دربارۀ شعر و شاعری در دانشوران خراسان به چاپ رسیده است. دیوان کاملی از اشعار او در دست نیست. *
مآخذ
ادیب، محمدتقی، «استادم، ادیب نیشابوری»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، مشهد، 1354ش، س 11، شم 1؛ ادیب نیشابوری، عبدالجواد، «تاریخچۀ گرگان»، دبستان، مشهد، 1305ش، س 2، شم 4؛ همو، «دیوان»، زندگی... (نک: هم ، جلالی پندری)؛ اشراق خاوری، عبدالحمید، «ادیب نیشابوری»، ارمغان، تهران، 1305ش، س 7، شم 4؛ بامداد، محمدعلی، «خطابۀ ادبی»، ارمغان، تهران، 1305ش، س 7، شم 1؛ پروین گنابادی، محمد، «مدارس قدیم مشهد و شیوۀ تدریس آنها»، سخن، تهران، 1353ش، دورۀ 24، شم 2؛ جلالی‌پندری، یدالله، «زندگی‌نامۀ ادیب نیشابوری»، زندگی و اشعار ادیب نیشابوری، تهران، 1367ش؛ ریاضی، غلامرضا، دانشوران خراسان، مشهد، 1336ش؛ شفیعی‌کدکنی، محمدرضا، «ادیب نیشابوری در حاشیۀ شعر مشروطیت»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، مشهد، 1354ش، س 11، شم 2؛ همو، «فروزانفر و شعر»، مجموعۀ اشعار بدیع‌الزمان فروزانفر، به کوشش عنایت‌الله مجیدی، تهران، 1368ش؛ طبسی، حسن، «بزرگان عصر ـ ادیب نیشابوری»، دبستان، مشهد، 1305ش، س 2، شم 2؛ گرایلی، فریدون، نیشابور شهر فیروزه، مشهد،1357ش؛ مجتهدزاده، علیرضا،«بزرگان خراسان ـ ادیب نیشابوری»، نامۀ فرهنگ، مشهد، 1332ش، س 2، شم 6؛ مرزآبادی، غلامحسین، شرح حال و آثار و افکار و دیوان اشعار ادیب نیشابوری (رسالۀ دکتری)، دانشگاه استانبول، 1966م.